علیشیر نوایی
علیشیر نوایی يكي از شعران بنام ترك (۸۴۴ ه.ق در هرات - ۹۰۶ یا ۹۰۷ ه.ق) شاعر، دانشمند و وزیر سلطان حسین بایقرای گورکانی (۸۷۵ – ۹۱۱ ه. ق.) بود.
زندگی
امیر علیشیر نوایی نام او علیشیر بن الوس یا کیچکنه یا کیچینه یا کجکنهٔ نوائی جغتایی و ملقب به «نظام‌الدین» است. از بزرگ‌زادگان خاندان جغتای پسر چنگیزخان حاکم ماوراءالنهر و کاشغر و بلخ و بدخشان بود.
او مردی نیکوصفت و دانشمند و شاعر بوده اشعار بسیاری به دو زبان فارسی و ترکی جغتایی دارد به همین جهت مشهور به «ذوللسانین» بود. تخلص او در اشعار ترکی «نوائی» و در اشعار فارسی «فانی» یا «فنائی» است.
وی در سال ۸۴۴ ه. ق. در هرات متولد شد و تحصیلات اولیه خود را نزد پدرش کیچکینه بخشی -که از جمله وزرای تیموریان بود - کسب کرد و سپس برای ادامه تحصیل به سمرقند رفت. علیشیر در خردسالی با سلطان حسین میرزا که همدرس و هم‌مدرسه بوده‌اند، عهد و پیمان بسته بودند که هر کدام به سلطنت برسد از حال دیگری تفقد نموده، فراموشش نکند [۱] نوائی از آن پس به منظور تحصیل معارف و کمالات خراسان و سمرقند و بسیاری از شهرهای دیگر را سیاحت کرد و در آن میان گرفتار فقر و فاقه‌ای سخت شد. در این هنگام سلطان حسین میرزا در هرات به سلطنت نشست و به حکم همان پیمان قدیم، امیر علیشیر را از سمرقند فراخوانده منصب مهرداری خود را به وی واگذار کرد و اندکی پس از آن امر صدارت را نیز به او داد و بزرگی مقامش به جایی رسید که هر یک از برادران و فرزندان سلطان، ملازمت او را مایهٔ شرف و افتخار خود میدانستند و سلطان نیز بی مشورت او به هیچ کاری اقدام نمی‌کرد. اما علیشیر با وجود این همه مشاغل، از مطالعات علمی و تألیفات مختلف دست برنداشت و مجلس او مجمع علما و فضلای آن روزگار بود و کتابخانهٔ وی نیز عمومی و مورد استفادهٔ علاقمندان بود که از آنجمله خواندمیر مؤلف حبیب‌السیر نیز از آن کتابخانه بهره‌ها برده است.
سرانجام وی از امور دولتی استعفا داده منزوی گشت و با ملا عبدالرحمان جامی مصاحب شد و درویشی را بر همهٔ امور ترجیح داد. و در عین انزوا نیز مورد توجه سلطان حسین بوده و شاهزادگان موظف به استفاده از مجالس وی بودند. و عاقبت او به سال ۹۰۶ یا ۹۰۷ ه. ق. درگذشت.
امیر علیشیر علاوه بر مقام علمی و تألیفات بسیاری که داشت، از آنجا که شخصی خیر و نیکوکار بود آثار خیریهٔ بسیاری از او به جای مانده است که از آن جمله ایوان جنوبی صحن عتیق حرم علی بن موسی‌الرضا و آب نهر خیابان مشهد، و مقبرهٔ فریدالدین عطار نیشابوری در نیشابور، و بقعهٔ امیر قاسم الانوار در قریهٔ لنگر می‌باشد.
آثار
تعداد این آثار او را تا سیصد وهفتاد نوشته‌اند. از جمله تألیفات اوست:
- اربعین منظوم.
- تاریخ انبیاء، به ترکی
- تاریخ ملوک عجم، به ترکی
- ترجمة اللغة الترکیة بالفارسیة که یک نسخهٔ آن در کتابخانهٔ رضوی موجود است.
- خمسهٔ نوائی که در تقلید و استقبال از خمسهٔ نظامی سروده و آن پنج مثنوی است به زبان ترکی جغتائی به نامهای: حیرةالابرار، لیلی و مجنون، فرهاد و شیرین، سبعهٔ سیاره، سد اسکندری یا اسکندرنامه.
- خمسةالمتحیرین و آن رساله‌ای است به زبان ترکی جغتائی در شرح حال عبدالرحمان جامی و با در نظر گرفتن یک مقدمه و یک خاتمه و سه مقاله، بدین نام خوانده شده است.
- دیوان ترکی غزلیات که شامل چهار دیوان به نامهای: غرائب‌الصغر (یا غرائب‌النوائب)، نوادرالشباب، بدایع الواسط، و فوائدالکبر می‌باشد و آنها را بترتیب در خردسالی و جوانی و سن کمال و سالخوردگی و انزوا نظم کرده است.
- دیوان فارسی محتوی شش‌هزار بیت
- سراج‌المسلمین
- عروض ترکی
- مثنوی لسان‌الطیر
- مجالس النفائس که تذکره‌ای است به ترکی در شرح حال قریب به سیصد و پنجاه تن از بزرگان و شعرای معاصر خود و دو ترجمه آن در تهران به چاپ رسیده است.
- محاکمةاللغتین در مقایسهٔ دو زبان ترکی و فارسی
- محبوب‌القلوب
- مفردات در معما
- منشآت ترکی
- منشآت فارسی
- نسائم المحبة که ترجمهٔ ترکی نفحات الانس جامی است.
- نظم‌الجواهر
- حالات پهلوان اسد
- حالات سید حسن اردشیر
- مفردات در فن معما
- قصه شیخ صنعان
- مناجات نامه
- میزان الاوزان
- مکارم اخلاق
نمونه اشعار به زبان ترکی جغتایی
| کؤنگلیم اورتانسین اگر غیریغَه پروا ایلاسَه | هر کؤنگیل هم کیم سنینگ شوقینه پیدا ایلاسَه | |
| اؤزگالار حسنین تماشا ایلاسَه، چیقسون کؤزؤم | اؤزگا بیر کؤز هم کی حسنینگ‌نی تماشا ایلاسَه | |
| غیر ذکری آشکارا قیلسا، لال اولسون تیلیم | قایسی بیر تیل هم کی ذکرینگ آشکارا ایلاسَه |
ترجمه:
- دلم آتش بگیرد اگر به کسی غیر از تو توجه کند. همچنین هر دلی (به‌جز من) که عشق تو را داشته باشد.
- چنانچه چشمانم به جمال دیگر خوبرویان نظر کند، برکنده باد! همچنین هر چشم نامحرم که نظر به جمال تو داشته باشد.
- زبانم لال باد اگر صحبت از کسی جز تو کند. همچنین هر زبان بیگانه‌ای که حدیث تو کند.
| غربتدا غریب شادمان بولمَس‌ایمیش | ایل اونگا شفیق و مهربان بولمَس‌ایمیش | |
| آلتین قفس‌ایچره گر قیزیل‌گؤل بولسه | بولبول‌غه تیکَن‌دَک آشیان بولمَس‌ایمیش |
ترجمه:
- غریب در غربت شاد نمی‌گردد. مردم (آنجا) با وی صمیمی نیستند.
- چنانچه گل سرخ را در قفسی زرین نگه دارند، برایش مأوای مطلوبی نیست و حکم خار برای هزاردستان را دارد.
يك نمونه شعر نوايي در پاسخ به غزالي درباره لعن يزيد:
ابوحامد محمد غزالی طوسی عالم شافعی که مدرس مدرسه نظامیه ی بغداد بود فتوایی مبنی بر عدم جواز لعن یزید صادر کرد. غزالی نوشت: «دخالت یزید در کشتن حسین بن علی مسلم نیست و اگر هم باشد قتل نفس فسق است نه کفر، به علاوه ممکن است که یزید توبه کرده باشد و از همهٔ این‌ها گذشته لعن انسان که سهلست، لعن حیوان هم صحیح نیست و رسم لعن و نفرین ناپسند است زیرا که خداوند لعنتگران و ناسزاگویان را دوست ندارد» غزالی هر چند فتوای منع لعن یزید را صادر کرد اما با مسامحه و پرده پوشی بر نابکاری‌های یزید مخالف بود. بر اعتقاد بعضی این فتوای غزالی به خاطر تعصب ناخودآگاه وی بر ضد شیعه و اصرار شیعه بر لعن یزید بود. امیر علی شیر نوایی ( م 906 ق ) نیز در پاسخ به غزالي اين دو بيت را سروده است :
ای که گفتی بر یزید و آل او لعنت مکن
زان که شاید حق تعالی کرده باشد رحمتش
آنچه با آل نبی کرد او، اگر بخشد خدای
هم ببخشاید مرا گر کرده باشم لعنتش
نگارخانه
- البته دقت فرمایید که عوام درست عین همین داستان را در مورد سه -به‌اصطلاح- «یار دبستانی» خواجه نظام الملک، عمر خیام و حسن صباح نیز می‌گویند.
منابع
- الذریعهٔ آقابزرگ تهرانی، جلد ۹
- ترجمهٔ مجالس النفائس
- حبیب‌السیر چ خیام جلد ۴
- دستورالوزراء خواندمیر
- ریحانة الادب از مجمع‌الفصحاء جلد ۱
- هفته‌نامه سینا، سال هفتم شماره ۱۶۲(سه‌شنبه ۲۱/۸/۱۳۸۷)
- مجالس العشاق
- مرآة الخیال
- کیهانی‌زاده، نوشیروان: تاریخ ایران در این روز (برداشت آزاد با ذکر منبع).
- بنیاد اندیشه اسلامی
آمار
وب سایت:
