یک صفحه از سفینه شامل شعری به پارسی و فهلوی
نویسنده	ابوالمجد تبریزی
موضوع	موضوعات مختلف علمی
سبک	جنگ
زبان	پارسی و فهلوی و عربی

سفینه تبریز عنوان مجموعه خطی است که در سال‌های ۷۲۱ تا ۷۲۳ هجری قمری توسط ابوالمجد تبریزی در تبریز گردآوری وکتابت شده‌است. این کتاب نسخه منحصر به فردی است که در آن بیش از ۲۰۰ رساله در موضوعات مختلف علمی از جمله ریاضیات، هیئت، موسیقی، طب و فلسفه، ادبیات، عرفان، تاریخ و جغرافیا به صورت جُنگ گردآوری شده‌است.

مرکز نشر دانشگاهی در سال ۱۳۸۱ این کتاب را از روی نسخه خطی موجود در کتابخانه مجلس شورای ملی ایران به صورت عکسی (فاکسیمیله) چاپ و منتشر کرد.این کتاب در دفتر ثبت حافظه جهانی ایران ثبت شده است.همچنین این کتاب همراه با کتاب ذخیره خوارزمشاهی نامزد ثبت حافظه جهانی یونسکو در سال ۲۰۱۰ از طرف ایران شدند.

جُنگ‌نویسی در بین دانشمندان اسلامی شیوه‌ای رایج بوده‌است ولی تا به حال نسخه‌ای که این تعداد کتاب و رساله در موضوعات مختلف در آن جمع باشد دیده نشده‌است و این نسخه به سبب دانشمند بودن کاتب آن ارزش وافری یافته‌است.

سفینه واژه‌ای عربی به معنای کشتی است اما در بحث نسخه‌های خطی معنای دیگری پیدا کرده‌ است. سفینه بیاضی (نوعی نسخه خطی از جهت اندازه و شکل) است که قطعش طولانی باشد و به هنگام گشودن در جهت طول شبیه به کشتی شود. به بیان ساده‌تر و غیرفنی، سفینه نوعی جُنگ خطی از نظر اندازه و کیفیت ظاهری است (نسخه‌ها از نظر اندازه و ظاهر انواعی دارند). حافظ شیرازی می‌گوید:

چون این سفینه در تبریز کتابت شده عنوان «سفینهء تبریز» بدان داده شده‌است. اهمیت این سفینه از نظر زبانشناسی و زبان فارسی وجود تعداد زیادی از واژه‌های فهلوی است که در این سفینه آمده که برخی از آنها با عنوان «اورامنان» و «شروینیان» ذکر شده‌است. املای این کلمه ی اخیر که به صورت "شرونیان" نیز گزارش شده ممکن است همان شروانیان یعنی شروانی‌ها یعنی اشعار منتسب به شهر شروان باشد. منبعی که تاکنون از منابع شناخته شده بیشترین فهلوی در آن مندرج است همین سفینه تبریز است. آذری پهلوی که بعدها به فهلوی تغییر یافته‌است نام زبان اشکانیان در این ناحیه بوده که زبان قدیم ایران از ری تا همدان و آذربایجان و اصفهان و کاشان بشمار می‌آمده است.

برخی از فصول کتاب

به طور مختصر شامل ۲۰۹ مقاله گلچین شده از عربی و فارسی است که البته در برخی مقالات شعرها و گفته‏هایی از فهلویات به چشم می‏خورد.

فصل‏های ۷۷ ٬ ۷۹ و ۸۰ به عربی و از ابن سینا است که بر روی سوالاتی در مورد تقدیر و آزادی اختیار در میان موضوعات فلسفی دیگر دست می‏گذارد.پرسش کننده در این قسمت شاعر معروف ابوسعید ابوالخیر است.

فصل ۸۴ به فارسی و یک کار فلسفی از نصیرالدین طوسی به نام آغاز و انجام است.

فصل ۹۰ شامل مقاله‏ای از نصرالدین طوسی به فارسی است در مورد چگونگی یافتن ماه در منطقه البروج بدون استفاده از تقویم.

فصل ۹۲ شامل جدولی از موقعیت ستارگان و محاسبات نجومی است.

فصل ۹۷ در مورد ریاضیات است.که شامل سه بخش است و هر بخش شامل دو زیربخش می‏باشد.

فصل ۹۹ همچنین به فارسی است و در مورد مبحث پزشکی که شامل خواص مفید و مضر انواع میوه‏ها، گیاهان و نان‏ها.

فصل ۱۱۲ و ۱۱۳ فهرستی از تاریخ تولد پیغمبران، دانشمندان نامی، شاهان پیش و پس از اسلام ایران است و تاریخ تولد فیلسوفان مشهوری مثل ارسطو و جاماسپ و همچنین زرتشت.نسبت به زمان خودش نویسنده آدم را ۶۷۰۰ سال و نوح را ۴۹۰۰ سال قبل می‏داند.

فصل ۱۱۴ در فارسی و درباره تاریخ تبریز است.در باره احداث تبریز به دستان وهسودان حاکم راوادید است.

فصل ۱۳۴ شامل فرهنگ لغات فارسی از اسدی طوسی است.

فصل‏های ۱۳۸ و ۱۳۹ به فارسی و در مورد مضامین اخلاقی و فیلسوفانه از بزرگمهر وزیر ساسانی است.

فصل ۱۴۵ که از سه بخش تشکیل شده است، و درباره موسیقی و نوشته شده توسط عجب الزمان محمد ابن محمود نیشابوری.

فصل ۱۶۳ شامل فواید بوی خوش عطر بری سلامتی به فارسی می‏باشد.

فصل ۱۶۵ به فارسی با عنوان:علل باریدن برف و باران.که شامل ۲۰ بخش می‏باشد.

فصل ۱۶۶ به فارسی درباره جغرافیا و شامل مطالبی از سرزمین‏ها و شهرها می‏باشد.

فصل ۱۹۶ به فارسی درباره دانش و آگاهی می‏باشد.

فصل ۲۰۵ با عنوان:شرح کوتاهی از بنی امیه.این فصل به زبان عربی است و شرح کوتاهی از تاریخ سلسله بنی امیه از معاویه تا باقی مانده خاندان آنها در اسپانیا را شامل می‏شود.

اهمیت زبان شناختی

 

یک نمونه از فهلویات

مطالب این کتاب شامل اصطلاحات روزمره زبان تبریزی در طول دوره ایلخانی است.همچنین واژه فهلویات از کلمه پهلوی گرفته شده است.در فصل ۱۲۴ صفحه ۵۱۳ به روشنی بیان شده است که زبان آن روزگار تبریز پهلوی بوده است.
یک نمونه از فهلویات از کتاب سفینه تبریز از بابا فرج تبریزی چنین است:

انانک قدهٔ فرجشون فعالم آندره اووارادا چاشمش نه پیف قدم کینستا نه پیف حدوث

معنی:چندانک فرج را در عالم آورده‌اند چشم او نه بر قدم افتاده است نه بر حدوث

مناظرات اشیاء بی‏جان

بحث‏های جالبی بین اشیاء بی‏جان در این کتاب آورده شده است.هر شی سعی می‏کند برتری خود را به شی دیگر اثبات کند و خواص آنها خوار بشمارد.در پس این مناظرات مفاهیم اخلاقی نهفته است.

• فصل ۴۵:مناظره بین گل و مل(گل و شراب)از ابو سعید ترمیدیه.

• فصل۴۶:مناظره بین سرو و آب از نظام الدین اصفهانی.

• فصل ۴۷:مناظره بین شراب و حشیش از سعد الدین ابن بها الدین.

• فصل ۴۸:مناظره دیگری بین شراب و حشیش از نویسنده‏ای ناشناس.

• فصل ۴۹:مناظره بین شمشیر و قلم از نویسنه‏ای ناشناس.

• فصل ۵۰:مناظره بین شمشیر و آسمان از نویسنده ناشناس.

• فصل ۵۱:مناظره بین النار و التراب(آتش و زمین) از امین الدین ابوقاسم الحاجی بولاح.

• فصل ۵۲:مناظره بین السمع و البصر(شنوایی و بینایی) از ابوالمجد محمد بن مسعود تبریزی.

• فصل ۵۳:مناظره بین نظم و نثر از ابوالمجد محمد بن مسعود تبریزی.