طایفه استاجلو از جمله ی طوایف بزرگ قزلباش بود و سرداران نامدارى از این طایفه دستیار شاه اسماعیل اول در تحصیل سلطنت و کشور ستانى بوده‏اند؛ که از آن جمله خان محمد استاجلو است. این سردار در سال ۹۱۳ ق / ۱۵۰۷ م از جانب شاه اسماعیل به حکومت دیار بکر محسوب شد، و در جنگهاى متعدد که با علاءالدوله ذوالقدر کرد، همواره پیروز بود. کار و قدرتش در آن حدود بدانجا رسید که به سلطان سلیم خان پادشاه عثمانى، نامه‏هاى تهدید آمیز مى‏نوشت.

بعد از شاه اسماعیل نفوذ این طایفه همچنان برقرار بود و در زمان شاه عباس اول، وى به همیارى سران این طایفه و صوفیان روملو توانست به سلطنت برسد.

تاریخچه

پيدا كردن منشا ايل مشكل است. روشن است كه ايل از خانواده هاى بزرگى تشكيل شده بود كه صفويان اوليه را در ايجاد طريقت يارى نمودند. آنها قسمتی از تالشی ها بوده اند. گروه هاى ديگر نیز در ايل بودند. قديمى ترين و مهم ترين آنها قرابيات بودند كه معتبرترين خاندان ايل يعنى چاوشلو از آن ها بود. به طور قطع متحدين ايل متعدد بودند ولى از خاندان هاى كوچك ترى تشكيل يافته با چاوشلو خويشاوندى كمى داشته يا هيچ نسبتى نداشتند. بزرگ ترين آن ها قويچ اوغلو، از اوايل دوره ى صفوى تا آغاز حكومت عباس اول در منطقه الموت مستقر بودند و كنگرلو كه از تالش بود و ساير خانوارهاى مستقلى كه اكثراً در آذربايجان ساكن بودند.

گسترش ايل از گيلان شروع شد و به شرق، غرب و شمال در كوه هاى حاشيه درياى خزر و آذربايجان ادامه يافت. مركز اصلى قدرت اقتصادى اوليه ايل استاجلو گيلان و نواحى نزديك اردبيل بود. با پيروزى هاى صفويان، قلمرو جمعى و فردى ايل استاجلو افزايش يافت. در همين زمان محمدخان استاجلو و برادرش قراخان با خدمت به صفويان قلمرو ارضى خود را ابتدا در كرمان و سپس در دیاربکر گسترش دادند كه سرانجام به تصرف آن ها درآمد. قلمرو آن ها از املاك خويشاوندان نزدیکشان يعنى چاوشلوها مجزا شد. همچنين رؤساى ديگر چاوشلو و استاجلو املاك شخصى خارج از قلمرو شمال غربى ايران به دست آوردند.

بحران و تجزيه ايل استاجلو

دشمنانى كه روياروى ايل قرار داشتند ابتدا آق قويونلوها و سپس ذوالقدرها بودند. اما زمانى كه ماشين جنگى صفوى اهداف خارجى خود را (به جز ازبكان) از دست داد، ايل هاى بزرگ تر مانند استاجلو با يكديگر جنگيدند.گسترش کشمکشها، آن اقتدار منطقه اى را كه استاجلو ساخته بود درهم شكست. انگيزه هاى سلطه طلبانه سبب بحران در ايل استاجلو گرديد.

در زمان حكومت شاه عباس اول، شورش در ميان اتباع تاجيك به بالاترين حد خود رسيد. ايل استاجلو مانند ساير قزلبا شها ديگر قادر نبودند به شكل مؤثر حكومت كنند و اين امر بدان خاطر بود كه آ نها منافع فردى خود را در بالاترين سطح مطرح میكردند، به شكلى كه ديگر قادر نبودند خاندا نهاى خود را نيز اداره نمايند.

پایان کار

بحران نظام قزلباش در ميان ايل استاجلو بازتاب سختى در حكومت شاه عباس داشت. نزاع هاى درونى، ايل استاجلو را از درون متلاشى كرد. بیشتر ايلات سطح پايين مانند قره بيات، ايل را ترک كردند و تا سال ۱۰۱۵ق/ ۱۶۰۶ م استاجلو به يك ايل غيرقانونى تبديل شد كه از امتيازات محروم گرديد. مجارى اقتدار ايل به وسيله سياست هاى شاه عباس اول و از طريق اغتشاشات داخلىِ جنگ هاى شهرى بكلى از بين رفت و ساختار تشكيلاتى ايل ناتوان ماند.

در ۱۰۱۸ ق/ ۱۶۰۹ م مهم ترين منطقه اى كه استاجلو در اختيار داشت، سرزمين اصلى خود يعنى حواشى درياى خزر بود. حسن خان استاجلو بيگلربيگى همدان بود. هيچكدام از ملتزمين وى از اتحاديه استاجلوى قديمى و يا شعبات کوچکتر آن نبودند. رؤساى آنها بیشتر از كردها و مقامات دون پايه از قبايل ترك بودند. بيشترين آن ها هيچ نسبتى با استاجلو نداشته و قبايل آن ها هيچ ارتباطى با استاجلوها نداشتند. چنين انزوايى در ايالات نشاندهنده ضربات نهايى به استاجلوها بود و رؤساى باقى مانده را در يك وضعيت رقت انگيز و بحران روانى قرار داد. بعد از اين استاجلوها ديگر نيروى اصلى در ايران نبودند. در تمام سطوح بالاى استاجلو در شمال ايران، تنها افرادى منفرد از عناصر سطح پايين مانند قرابيات باقى ماندند.

منابع

• رازنهان، دکتر محمد حسن، نزاع و بحران در ایل بزرگ استاجلو
• بیک منشی،اسکندر، عالم آرای عباسی